Раней мы ўжо разглядалі меркаванне, што ўцягвацца ў земляробства было вялікай памылкай чалавецтва і разбіраліся, чаму нейкая частка Блізкага Усходу завецца Урадлівым Паўмесяцам і калыскай цывілізацыі. Нарэшце, давайце разбяромся, з чаго пачыналася сельская гаспадарка для чалавечай цывілізацыі ў гэтым кутку свету, якім на смак было першае піва, якую расліну звалі “дрэвам жыцця”, і якая жывёла была першым “сябрам” чалавека.
У сённяшнім выпуску:
Крупы – усё, што вам трэба для хлеба і піва
Асноўнымі сельскагаспадарчымі культурамі і асноўнай крыніцай калорый для тутэйшых на Блізкім Усходзе былі збожжавыя (ячмень, пшаніца) і бабовыя. Як вядома веганам, бабовыя часцяком служаць асноўнай заменай мяса, бо яны багатыя бялком. У старажытнай Месапатаміі асноўнымі бабовымі былі сачавіца, нут і гарох, і яны былі акультураны прыкладна адначасова са злакамі. Такім чынам, збожжавыя і бабовыя былі першай хваляй адамашнення раслін у 9-м тысячагоддзі да н.э. І зараз, адпаведна, археолагі знаходзяць доказы гэтаму ў выглядзе рэшткаў апрацоўкі збожжа: ручных млыноў і жорнаў, песцікаў і ступак, збожжасховішчаў і г.д.
Зерне выкарыстоўвалі для двух асноўных прадуктаў: хлеба і піва. Хлеб (лаваш) пяклі ў хлебных печах пад назвай танур — цыліндрычнай полай канструкцыі з шырокай адтулінай уверсе, якую таксама можна было зручна выкарыстоўваць для смажання мяса, калі па планах вечарына з шашлыком пад піва (напэўна, былі ж такія?). Чашы са скошаным борцікам, якія ў непрыстойна велізарных колькасцях захаваліся ад урукскай культуры, магчыма, выкарыстоўваліся для выпечкі хлеба ў іншых печах. Чашы гэтыя бяруць колькасцю, не якасцю, але былі і нашмат прыгажэйшыя каралеўскія формы з дэкорам.
Піва рабілі з ячменнага хлеба. Раннія півавары былі жанчынамі, і, напэўна, самая знакамітая з іх Нінкасі – шумерская багіня піва і піваварства. Вядома, такая багіня карыстаецца папулярнасцю, і яе імем дагэтуль называюць піваварную кампанію ў Арэгоне і некія брэнды піва (і нават астэроід). Археолагі, якія мне сустракаліся, звычайна лічылі алкаголь даволі трывалай часткай сваёй прафесіі, таму няма нічога дзіўнага і ў іх цікавасці.
Гімн Нінкасі змяшчае рэцэпт падрыхтоўкі піва, тосты і застольныя песні. Да таго ж рэцэпт досыць падрабязны, каб зацікавіць схільных да прыгод півавараў. Заснавальнік піваварнай кампаніі Anchor у Сан-Францыска Фрыц Майтаг вырашыў паспрабаваць прыгатаваць гэтае піва, і не без поспеху. Ён прадставіў напой на штогадовым сходзе Амерыканскай асацыяцыі мікрапівавараў у 1991 годзе. Півавары пакаштавалі старажытнае піва старажытным жа спосабам, папіваючы яго з вялікіх збаноў праз саломінкамі. Піва мела падобную да сучаснага піва канцэнтрацыю алкаголю 3,5% і быццам бы не такі ўжо благі сухі смак без горычы, падобны да яблычнага сідру. На жаль, для разлівання па бутэлькам дзеля продажы ў розніцу яно аказалася непрыдатным, бо не вельмі добра захоўвалася.
Сапраўды, старажытнае піва было вельмі густым і ўжывалася праз саломінку, каб адфільтраваць вялікія кавалкі. Затое яно было не проста любімым напоем, а часткай культуры. Напрыклад, піва было адным са спосабаў цывілізавання дзікага чалавека Энкіду, які стаў лепшым сябрам урукскага караля Гільгамеша. Піва таксама было напоем багоў, якія ў шумерскіх міфах маглі і напіцца.
Садавіна і гародніна – не адным півам жыве чалавек
Але ж акрамя круп адамашнілі і іншыя расліны. Садавіна на Блізкім Усходзе ўключала аліву, вінаградную лазу, фінікавую пальму, гранат, інжыр. Іх прыручылі нашмат пазней, у 4-м тысячагоддзі да н.э.
Аліўкі вырошчвалі ў Леванце; яны паходзяць з міжземнаморскага клімату. Аліўкавы алей быў аб’ектам гандлю, што можна прасачыць па ёмістасцях (напрыклад, «сірыйскіх бутэльках»), у якіх ён захоўвалася. Вінаградная лаза таксама, верагодна, была акультураная ў Леванце ці на Паўднёвым Каўказе. Самыя раннія пакуль сляды знойдзены ў Грузіі, 6 тыс. да н.э. У 3-м тысячагоддзі віно выраблялася ўжо ў вялікіх колькасцях.
Фінікавая пальма родам з паўднёвай часткі Блізкага Усходу і расце ў гарачых пустынях. Яна найбольш устойлівая да скразнякоў і добра пераносіць засоленыя глебы, таму яна стала вядома як «дрэва жыцця». Святое дрэва жыцця і ўрадлівасці пазнейшых асірыйцаў таксама нагадвала фінікавую пальму; увогуле вобраз фінікавай пальмы стаў натхненнем розных дызайнаў і ўпрыгожанняў.
Кожная частка фінікавай пальмы была прыстасавана для нейкіх функцый: лісце выкарыстоўвалася для дамоў, дываноў; фінікі як пажыўны прадукт, і не абы які, а з 90% цукру. Да таго ж з іх таксама можна рабіць віно. Тронкі лісцікаў ужывалі для рыбацкіх лодак; дрэва як драўніну; насенне фініка ў якасці корму для жывёл і як пацеркі для ўпрыгожвання. А калі гэта насенне здрабніць, то можна змяшаць з мукой і спажываць у цяжкія часы недахопу ежы.
Калі ж задацца пытаннем, як там сады выжывалі ў пустынях, то варта зазначыць, што шумеры распрацавалі тэхніку ценявога садоўніцтва. Сутнасць такая: сады былі акружаны высокімі фінікавымі пальмамі (гэта 1-ы ўзровень); у іх цяні вырошчваліся фруктовыя дрэвы (2-і ярус); і, нарэшце, гародніна ў цяні двух папярэдніх (3-ці ярус).
Напэўна, вы чулі плёткі, што Навухаданосар II пабудаваў вісячыя сады для сваёй жонкі ў Вавілоне (не пацверджана). Яшчэ адна здагадка заключаецца ў тым, што такія сады былі пабудаваны ў Нінэвіі Сэнахерыбам – таму ёсць тэкставыя доказы. Тыя сады называлі вісячымі, таму што яны нібыта былі зроблены на тэрасах над зямлёй; напэўна, для прасоўвання вады ў іх для паліву была патрэбна пульпа.
Сведчанні пра гародніну даволі рэдкія і ўключаюць кавун, дыню, часнык, цыбулю, салату, агурок, цыбулю-парэй.
Жывёлагадоўля і яшчэ адна рэвалюцыя
Сярод першых жывёл, адамашненых каля 9000-8000 да н.э., былі авечка і каза. Яны падыходзіць для сухіх умоў і сезонных падарожжаў, маюць нізкія харчовыя патрабаванні. Асноўным прадуктам ад іх было мяса; малако, воўна (перш за ўсё авечая) – другасны прадукт. Так, акрамя неалітычнай рэвалюцыі, звязанай з прыручэннем раслін і жывёл, апасля была і рэвалюцыя другаснай прадукцыі каля 3500 г. да н. Некаторыя другасныя прадукты былі даволі незвычайныя: напрыклад, надзьмутыя казліныя шкуры выкарыстоўвалі для сплаву па рэках. Месапатамскія лодкі келекі, якія выкарыстоўваліся яшчэ асірыйцамі, быццам хадзілі на надзьмутых казіных скурах. Мяшкі для вады рабілі таксама са скуры жывёл.
Буйную рагатую жывёлу ўпершыню прыручылі ў Анатоліі, 7000-6000 да н.э. – гэты былі вадзяныя буйвалы і быкі. Яны выкарыстоўваліся ў асноўным для працы і малака.
Свінню прыручылі ў Анатоліі ў 7000 годзе да н.э., але некаторыя сведчанні нават паказваюць на 9-е тысячагоддзе да н.э. Яна дае больш мяса, чым іншыя жывёлы, але ніякіх іншых рэсурсаў. Свінню рэдка прыносілі ў ахвяру багам (толькі багам падземнага свету), паколькі яна лічылася нячыстай жывёлай. У тэкстах яе таксама звычайна не згадваюць, таму большасць сведчанняў заснавана на знаходках костак. Спажыванне свініны было больш распаўсюджаным у Анатоліі (да 50% знойдзеных костак на некаторых помніках).
Асёл, анагр і конь жылі на Блізкім Усходзе (гучыць як пачатак анекдота). З іх анагр быў толькі аб’ектам палявання, яго ніколі не прыручалі – увогуле далёка не ўсе жывёлы могуць быць прыручаныя. Верагодна, конь быў прыручаны ў паўночных стэпах. У месапатамскіх тэкстах ён згадваецца як «асёл у горах». На Блізкім Усходзе ён з’явіўся ў 3000 г. да н.э. і выкарыстоўваўся для транспарціроўкі, але не любой, быў больш каралеўскім сімвалам. Асёл быў прыручаны ў 4000 годзе да нашай эры і выкарыстоўваўся для працы, быў прымушаны цягаючы плугі і калясніцы.
Падыходзім да больш блізкіх усім гадаванцаў. Самае ранняе сведчанне прыручэння сабак паходзіць з пахавання ў Палестыне, дзе чалавек быў пахаваны з сабакам (~12-10 000 г. да н.э.). Гэта сапраўды вельмі даўно. Нашмат пазнейшаму часу належаць іншыя сведчанні, такія як гліняныя фігуркі сабак, што выкарыстоўваліся ў якасці абароны ў новаасірыйскі і новававілонскі час.
Кошкі былі прыручаны ў Егіпце ў 1500 г. да н.э. Яны вельмі рэдка сустракаюцца на Блізкім Усходзе – выразных выяў у мастацтве няма. Тым не менш, блізкаўсходняя дзікая кошка найбольш блізкая да сучаснай хатняй – магчыма, яна ўсё ж была прыручана месапатамскімі фермерамі, каб трымаць далей пацукоў ужо ў 12 000 г. да н.э., як і сабака. Але пэўных доказаў пакуль бракуе, і на гэтае пытанне археолагам яшчэ давядзецца шукаць адказ.
Вярблюды былі аднымі з апошніх, каго прыручылі – у 1000 г. да н.э., пасля чаго яны распаўсюджваюцца ў першых стагоддзях нашай эры. Яны выкарыстоўваліся для перавозкі , а таксама атрымання малака, мяса, воўны.
Дзікія жывёлы
Дзікія жывёлы, канешне, таксама адыгрывалі значную ролю ў жыцці мясцовых людзей. Львы раней жылі ў Месапатаміі і пакінулі след у культурным кантэксце звязаным з сімволікай каралеўскай улады або аховы. Леў таксама быў сімвалам багіні Іштар. Паляванне на львоў было заняткам выключна для каралеўскіх прадстаўнікоў.
Сланы калісьці жылі ў паўночнай Сірыі, але зніклі з-за высечкі лясоў. Засталіся іх выявы, як тыя на чорным абеліску Салманасара III; тэкставыя ўзгадкі: напрыклад, Егіпецкі фараон апісваў паляванне на сланоў у Месапатаміі; слановая косць таксама з’яўляецца сярод знаходак. Малпаў прывезлі з Егіпта ў якасці даніны, а арлы фігуравалі ў паданнях і легендах.
Страусы таксама цяпер вымерлі, але жылі на Блізкім Усходзе і з’яўляліся ў мастацтве ўжо ў неаліце. Да таго ж іх выкарыстоўвалі для ахвярапрынашэнняў. Са шкарлупіны страусавых яек выраблялі раскошныя сасуды. Скарпіён быў, верагодна, сімвал багіні Ішхары; таксама ёсць выявы людзей-скарпіёнаў у кантэксце Самаса, сонечнага бога. Можа, з іх і натхняліся сцэнарысты другой часткі “Муміі”, “Мумія вяртаецца”? Хаця не, яны быццам бы егіпецкай міфалогіяй натхняліся.
У археалагічных парэштках акрамя костак знаходзяць у вялікай колькасці маленькія гліняныя фігуркі жывёл і іх выявы. Прычым выявы даволі разнастайныя: не толькі рэалістычныя, як на штандары Ура, ці фантастычныя, як на пячатцы вышэй, але і цікавыя прыклады, дзе жывёлы паводзяць сябе як людзі: напрыклад, сцэна бяседы (банкета) з ільвом і аслам, якія п’юць піва праз саломінку, ці батальныя сцэны.